البته قرآن و شریعت، آکنده از مسائل اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و موضوعاتِ فراوان دیگر است که با تدبُّر و تعقُّل در آن، می توان به لایه هایی از این علوم دست یافت.

* * *

آیاتِ پایانی سوره فرقان، نمونه ای از آداب فردی و اجتماعی اسلام را باز می گوید.

در آیه ای که در آغاز بحث مطرح شد، سخن از عبادالرَّحمن (بندگان خدای رحمان) است؛ یعنی کسانی که به این افتخار و درجه رسیده اند که بنده خدا شده اند و از بندگی شیطان، هوای نفس، بندگی دیگر انسان ها و خواسته ها و تمایلات رهایی یافته اند و از امور باطل و پوچ پیروی نمی کنند و برده هوس و شهوت نمی شوند و در دام بندگی قدرت و مقام و شهرت نمی افتند.

عبادالرحمن، همان انسان های مؤمن ممتازی هستند که با عنوان های دیگری نیز در قرآن معرفی شده اند؛ مانند:

} مُتّقین { [3] (پرهیزکاران) ،

} المخبتین { [4] (متواضعان) ،

} المحسنین { [5] (نیکوکاران) ،

} الأبرار { [6] (نیکان) ،

} الصادقین { [7] (راست گویان) ،

} عبادالله { [8] (بندگانِ الله) و... .

البته، گرچه در یک معنای کلی اینان مشترک اند، لیکن به نظر می رسد که در اینجا درجات و مقاماتی مطرح است و هر یک از عناوین دارای نشانه های ویژه نیز می باشد که سطح خاصی از معرفت را بیان می کند.

در هرحال، در عبادالرحمن، اولین ویژگی «عبودیت» است. معنای «عبد» اطاعت کردن و فرمان بردار بودن است، که در ارتباط با خدا، انقیادِ محض از آن استنباط می شود و اینکه انسان در برابر دستورهای الهی چون و چرا نکند.

ص: 3